De Oosterhoutse kunstenaar Niel Steenbergen (1911-1997) heeft een uitgebreid en veelzijdig oeuvre nagelaten. Zijn beelden staan of stonden niet alleen in Oosterhout, waar hij de helft van zijn leven heeft gewoond, maar ook in Breda, Arnhem, zijn geboorteplaats Steenbergen, Rotterdam, en in tal van andere plaatsen in Nederland en daarbuiten. Een veelzijdig kunstenaar, op een breed terrein van de beeldhouwkunst van monument tot penning. In uiteenlopende technieken is hij werkzaam geweest van het hakken in taille direct, het negatief snijden tot het boetseren, in allerlei soorten materiaal hardsteen, hout, klei, was en brons. Als winnaar in 1938 van de Prix de Rome, de prestigieuze prijs voor beeldende kunstenaars, genoot hij internationaal aanzien en waardering.
Ter gelegenheid van zijn 50-jarig kunstenaarschap heeft de gemeente Oosterhout in 1988 een overzichtstentoonstelling georganiseerd om stil te staan bij dit omvangrijke oeuvre. Bij de opening daarvan ontving hij de erepenning van de provincie Noord-Brabant.
Vernietiging?
Nu, bijna 40 jaar later, moet worden geconstateerd dat veel van zijn werken in de vergetelheid zijn geraakt, met vernietiging worden bedreigd en soms zelfs al zijn verdwenen. Alleen al in Oosterhout zijn o.a. de werken uit het voormalige politiebureau aan de Van Oldeneellaan en uit de Westhoek verdwenen. Maar ook zijn werken bij het gebouw van Intergas aan de Warandelaan en wellicht de bronzen plastiek op het huidige stadhuis wachten een ongewisse toekomst, al heeft de raad van de gemeente Oosterhout bij motie een bedrag beschikbaar gesteld voor het (ver)plaatsen van kunstwerken naar de nieuwe locatie. Ook het behoud van de kunstwerken bij het Hanzecollege, met een indrukwekkend reliëf van Prometheus wordt door de gemeente onderzocht. Het opnemen in een nieuw kunstwerk, zoals is gebeurd bij de vernieuwbouw van het MFC, laat zien dat er voor zijn werk nog steeds toekomst is.
Wijnkelder
Hoog tijd om opnieuw de aandacht te vestigen op het leven en werken van deze beroemde Oosterhouter. De gelegenheid daarvoor doet zich voor nu een omvangrijk werk van hem: een vijftiendelige kruisweg, uitgehakt in kalkstenen reliëfs, uit de Jozefkerk van Kaatsheuvel beschikbaar is gekomen. Toen de Stichting “Niel Steenbergen en Oosterhout” in 2022 de vijfentwintigste sterfdag van Niel wilde herdenken, ging de toenmalige voorzitter Jan Schippers op zoek naar minder bekend werk van Niel en kwam uit bij de kruisweg. Die bleek zoek. Na enig speurwerk kwam hij tevoorschijn uit de wijnkelder van de pastorie in Kaatsheuvel. Dit werk is in langdurige bruikleen afgestaan aan de Catharinaparochie en is inmiddels geplaatst in de basiliek Sint-Jan op de Markt, waar ook de glyptieken van Steenbergen hangen. Ook het hoofdaltaar is van zijn hand. Van zijn echtgenote Else Steenbergen-Potjer hangen er prachtige iconen in de basiliek. Op initiatief van Jan Schippers zijn de reliëfs in Oosterhout terechtgekomen. In goed overleg tussen pastoor Van Velthoven, Joep Struijk en Rien van Noort is er een plan-van-aanpak opgesteld. Dankzij genereuze giften van particulieren en de Familiestichting Niel Steenbergen, bestaande uit de erfgenamen van Niel Steenbergen, en een subsidie van de gemeente Oosterhout kon dit plan gerealiseerd worden. Contactpersoon en projectleider is Rien van Noort, voormalig adviseur van de parochie en betrokken Oosterhouter.
Onlangs is er een brochure gemaakt met daarin een overzicht van de werken die in de Basiliek aanwezig zijn én een overzicht van zijn nog aanwezige werken in Oosterhout. Te noemen zijn o.a. het Abrahambeeld in het Stadspark, het ruiterstandbeeld van Willem van Duivenvoorde in het Lukwelpark, het altaar en het Benedictusbeeld in de Paulusabdij, maar ook de ambtsketen van de burgemeester van Oosterhout.
Uitvoering
De reliëfs van Niel Steenbergen zijn voor de plaatsing in de Basiliek briljant gerestaureerd door Joep Struyk in zijn atelier in Den Hout. De vijftien reliëfs uit Kaatsheuvel vormen een unieke kruisweg. Niel heeft de Derde Val onder het Kruis weggelaten, maar heeft een Piëta en de Opstanding toegevoegd. De zware stenen waren ingemetseld geweest en ondanks de ruwe wijze waarop die uit de bakstenen muur gezaagd waren in redelijk goede staat. De afbeeldingen waren nog scherp en de stenen hadden geen sporen van verwering omdat ze altijd binnen hebben gehangen. De kunstwerken zijn gemaakt van de Franse kalksteen Vaurion-Massangis, een steensoort waar Steenbergen graag in werkte.
De reliëfs zijn door Joep eerst rondom afgezaagd. Hij heeft de cementresten van de voegen en specieresten aan de achterzijde verwijderd. Daarnaast heeft hij de reliëfs zo goed als mogelijk dezelfde lengte- en breedtematen gegeven. De zaagsporen die nog bij sommige exemplaren aan de zijkanten zichtbaar zijn, komen van de machine waarmee de aannemer de reliëfs ooit verwijderd heeft. Joep heeft deze sporen deels laten zitten om juist zoveel mogelijk dezelfde afmetingen van de reliëfs aan te houden. Daarnaast mag de geschiedenis ook zichtbaar blijven. Ook zijn de reliëfs schoongemaakt. Bij sommige was het stof van rode baksteen tot diep in de poriën doorgedrongen. Deze reliëfs hebben enkele dagen in een bak met stromend water liggen spoelen. Daarna zijn alle reliëfs met water en zachte zeep schoongeborsteld. Aan de zijkanten van de reliëfs zijn nummers aangebracht op messing plaatjes.
Alhoewel er in de Basiliek zeker sprake is van een museale opstelling, met aangepaste verlichting, zal het geen museum worden. Het gebouw is en blijft in gebruik als kerkgebouw. Wel trekt het momenteel al, naast de reguliere openingstijden, gedurende de zomeropstelling vele toeristen die een kijkje willen nemen in dit grootste en indrukwekkendste Rijksmonument van Oosterhout. Een breder overzicht van het werk van Niel Steenbergen, met een daarop toegespitste informatievoorziening, zal dat aantal alleen nog maar doen stijgen.